ریحان با نام علمی ocimum basilicumواز خانواده labiateaeیانعناعیان،گیاهی یکساله است که در گروه سبزیجات برگی طبقه بندی میشود این گیاه ازنظر تیپ رشدی بهاره بوده و بدلیل عطر وطعم فوق العاده وخواص درمانی خود همراه ویا به تنهایی زینت بخش سفره خانه هایمان است. اصل این گیاه بومی ایران وافغانستان وسنداست ودر حدود پانصد سال پیش ازهندبه اروپا برده شده است وبالغ بر ۶۰نوع ریحان دردنیا وجود داردانواع مختلفی شامل سبز وبنفش وکرمانی وفری وریحان کوچک و بزرگ معروفترین آنهاست. مزه بیشتر آنها شیرین وتند است ودربرخی نیز مانند ریحان لیمویی ودارچینی مزه آنها لیمو ودارچین است.این گیاه مانند سایر گیاهان هم خانواده خود دارای ماده موثره اسانس بوده که در کرکهای ترشحی یا حجره های مخصوص دربرگ وساقه وگلها ساخته وذخیره میشوند ودر اندامهای مختلف آنها نیز موسیلاژوتانن ومواد تلخ نیز وجود دارد. دراکثر نقاط کشور عزیزمان ایران این گیاه بعنوان یک سبزی خوراکی کشت وکار شده واز برگهای آن استفاده میشود در صورت تهیه اسانس بایستی از اندامهای هوایی گیاه استفاده گردد.درایران دونوع سبز وبنفش آن کشت میشود وبنفش آن از مزه تند وتیزتری برخورداراست آنالیز اسانس این دونوع نشان میدهد که میزان ترکیبات آنها باهم تفاوت دارد
نیازهای اکولوژیکی: ریحان گیاهیست بهاره ویکساله که درآب وهوای معتدل تا گرم ومرطوب رویش میکند وبه سرماهای پائین ویخبندان حساس است همچنین در دماهای بالاتر از ۳۵درجه طعم تندتری بخود گرفته و برگها کیفیت خودرا ازدست میدهند .بطورکلی دامنه سازگاری وسیعی با انواع اقلیم ها و آب وخاک دارد ودراکثر نقاط قابلیت رویش داشته وپس از برطرف شدن سرمای زمستانه وافزایش دمای هوا وخاک ،بذرهای آن رویش می نمایند.ریحان نیاز به رطوبت کافی دارد وباید از خشک شدن سطح خاک درآن جلوگیری نمود.درصورت کاهش رطوبت خاک رشد رویشی متوقف ویا کند شده و اندامهای هوایی کیفیت خودرا از دست میدهند.وطعم ومزه آنها تلخ وناخوشایند میگردد.
طرزکاشت: با برطرف شدن سرما و گرم شدن هوا در بهار این گیاه را میتوان کشت نمود. ریحان به روشهای نشا وبذر تکثیر میشود ولی رایج ترین روش کاشت بذر است. برای این منظور ابتدا زمین مورد نظر را آماده سازی میکنند. خاک مناسب برای کشت این گیاه خاک هوموسی سبک با زهکشی مطلوب است. اضافه نمودن کودهای حیوانی (گاوی) پوسیده ویا کمپوست علاوه بر حاصلخیزی و بالارفتن درصد مواد عالی خاک و افزایش قدرت نگهداری آب در خاک باعث تولید سبزی با کیفیت وکمیت بالاتر میشود .زمین را پس از اضافه نمودن کود حیوانی بمیزان۲۰تا۳۰تن ویا کمپوست بمیزان۱۰تا۱۵تن درهکتار شخم زده وکلوخه هارا با دیسک کاملا خرد ونرم مینماییم سپس با انجام لولر سطح خاک را هموار می کنیم.بذرها را میتوان به روشهای دستپاش وماشینی کشت نماییم. در روش دستپاش زمین را کرت بندی نموده وبا دست بذرهای ریز ریحان توسط افراد با تجربه روی سطح خاک می پاشند وپس از آن توسط ابزار شن کش وغیره بذرها را زیر خاک کرده وسطح خاک را برای چسبیدن بذر به خاک غلطک میزنند و نسبت به آبیاری کرتها به آرامی آبیاری میکنند. در روش ماشینی بذرها را توسط خطی کارهای غلات ویا دستگاه کشت مستقیم داخل خاک میکارند. بهتراست کشت ریحان در فواصل زمانی مختلف انجام شده تا در همه زمانها محصول شاداب و تازه داشته باشیم.میزان بذر مصرفی درهرهکتار حدود ۵تا۱۰کیلوگرم است .ریحان یکی از میزبانهای مهم گیاه انگلی سس میباشد وهمین امر باعث ایجاد محدودیت در کشت و کاهش کیفیت محصول تولیدی میشود براین اساس باید دقت کنیم تا زمینی انتخاب شود که سابقه سس درآن نباشد.علاوه براین از کشت بذرهای غیر استاندارد که آلوده به سس هستند اکیداً خودداری نماییم.سعی کنیم بذرها را از انواع اصلاح شده مورد تائید مراکز تحقیقات اصلاح ونهال وبذر واز فروشگاههای معتبر کشاورزی تهیه کنیم .تاریخ کاشت معمولا بسته به اقلیم از نیمه اول فروردین آغاز وتا آخر خرداد ادامه دارد.چنانچه کشت در شرایط گلخانه انجام شود میتواند درتمام فصول وماههای سال انجام شود ولی از لحاظ اقتصادی تولید محصول خارج از فصل در گلخانه مقرون به صرفه است.
داشت: ازمهمترین اعمالی که در این مرحله از زراعت ریحان انجام میشود آبیاری ومبارزه با علفهای هرز وآفات وبیماریها می باشد. همانطورکه گفته شد ریحان به رطوبت نیاز دارد وهیچگاه نباید سطح خاک خشک شود .مزرعه ریحان را بایستی هر۶تا۷روز یکبار آبیاری کرد.علفهای هرز مزرعه از عوامل کاهش دهنده کمیت وکیفیت محصول هستند دراین خصوص باید قبل از کاشت با استفاده از روش ماخار(آبیاری قبل از کاشت زمین وسبز شدن کلیه علفهای هرز و شخم وزیر خاک کردن علفهای هرز قبل از به گل نشستن)جمعیت علفهای هرز راکم کنیم چنانچه بعداز کشت برخی علفها رویش نمودند توسط وجین از مزرعه خارج کنیم. مهمترین علف هرز مزرعه ریحان گیاه انگلی سس است که بصورت رشته های زرد و نارنجی رنگ به گیاه ریحان چسبیده علاوه بر مکیدن شیره نباتی وجلوگیری از رشد ونمو گیاه باعث کاهش کیفیت سبزی میشود . دراین خصوص باید از بذرهایی استفاده شود که عاری از بذرها واندامهای سس باشند واگر به بذری مشکوک هستیم یا از کشت آن خوداری کنیم ویا اینکه قبل از کاشت با دستگاه بوجاری سس گیر کاملا بوجاری و جداسازی نماییم. وچنانچه در مزرعه مشاهده شدند بصورت لکه ای نسبت به جمع آوری ویا سوزاندن ویا مبارزه شیمیایی توسط علفکش تماسی پاراکوات جهت جلوگیری از انتشار آن اقدام کنیم.
برداشت:پس از رشد کافی بوته ها و شاخه های جانبی وقبل از به گل نشستن بوته ها بایستی برداشت انجام شود در برخی مناطق که دوره فصل رویش تا قبل از یخبندان طولانیست معمولاً دوتا چهارچین محصول از سطح خاک برداشت میشود ولی در مناطقی که دوره رشد ونمو تا یخبندان کوتاه است بوته هارا از داخل خاک بصورت یکبار برداشت خارج میکنند.
پرورش ریحان در محیطهای کوچک: بسیاری از خانم های خانه دار ویا سایر افراد علاقه مند به پرورش سبزی در خانه و آپارتمان هستند اما از آنجاییکه دراین محیط ها فضای کافی مانند باغچه وجود ندارد این افراد ازلذت پرورش سبزی محروم میشوند. پرورش سبزی ویا هرگیاهی برای همه علاقه مندان به طبیعت و سرسبزی که روحی لطیف دارند کاری بسیار جذاب و آرام بخش ولذت آفرین است. تصورکنید که یک خانم خانه دار که ساعتهای طولانی در منزل تشریف دارد ویا حتی خانمی که شاغل است وتنها ساعاتی را در خانه سپری میکند وقتی برایش شرایطی فراهم شود که چند عدد بذر گیاهی مانند ریحان را بتواند در محیطی کوچک وابتکاری برویاند وهرروز اوقاتی را در کنار این بذرها بگذراند و انتظار رویش را کشیده تا گیاه پس از چندروز روئیده آنقدر ایجاد هیجان میکند وحسی مثبت وروح نوازو روحبخش در افراد بوجود میاورد که دور از هیاهوی زندگی ماشینی پر از استرس واضطراب، با آرامش واحساس وذوق مانند تروخشک کردن کودک،به گیاه رسیدگی کرده وآن را به مرحله برداشت برساند. و لذتی بی بدیل برای فرد بوجود آورد که تمام خستگیهای روزانه ومشغله های فکری مضر را ازو دور کرده وموجب ایجاد انگیزه مثبت برای ادامه زندگی درکنار خانواده واجتماع در او میگردد.براین اساس میگوییم فراهم نمودن چنین محیط کشتی در همه جا وهمه مکانها ممکن میباشد. در آپارتمانها نیز که فاقد فضای کشت هستند میتوان با تهیه یک یا چند گلدان درابعاد مختلف وبه سلیقه و متناسب با دکوراسیون منزلتان تهیه کرده وداخل آنرا با مخلوطی مساوی از ماسه بادی+خاکبرگ یا پیت ماس +کود کمپوست که همگی را به آسانی میتوانید از فروشگاههای کشاورزی ویا گلفروشیهای محل سکونت خود تهیه نمایید تا حدود سه سانتیمتر مانده به سطح گلدان پر نمایید.سپس بذرهای ریحان را که از فروشگاهای کشاورزی تهیه نموده اید را به فاصله ۳سانتیمتر ازهم برروی سطح خاک پاشیده وروی آن را با ماسه بادی یا خاکبرگ به اندازه نیم سانتیمتر بپوشانید.پس از کاشت بذر به آرامی با آبپاش آبیاری کنید تا کاملاً خاک خیس ومرطوب شود واین کار را هر روز تکرار کنید وگلدانهارا در محل های پر نور منزل قرار دهید. بدین ترتیب شماهم از پرورش سبزیجات با کیفیت وسالم وارگانیک در منزل لذت میبرید.
خواص درمانی گیاه ریحان:ریحان منبع مهم ویتامینAاست که بعنوان منبع غنی وخالص ویتامین شناخته شده است وچون براحتی به ویتامیAتبدیل میشود وبتاکاروتن آنتی اکسیدان بسیار غنی از ویتامینAاست نه تنها سلولهای اپیتلیال را از آسیب های اساسی مصون نگه میدارد بلکه ازتشکیل کلسترول اکسیدشده درجریان خون وتجمع آن در دیواره رگها که موجب گرفتگی ودرنتیجه حملات قلبی یا مغزی میشود جلوگیری میکند.آسیب رادیکالهای آزاد ممکن است درپدید آمدن وضعیت هایی مانند آرتروز وآسم وروماتیسم مفصلی نقش داشته باشند که بتاکاروتن موجود در ریحان باعث کاهش چنین وضعی میشوند.ریحان منبع خوبی از منیزیم است که باعث افزایش سلامت قلب وراحتی ماهیچه ها ورگهای خونی شده که نتیجه آن در بهبود جریان خون وکاهش طپش قلب موثر است. همچنین ریحان از منابع مهم کلسیم وآهن وپتاسیم و ویتامینCمیباشد.
درطب سنتی از ریحان بعنوان بادشکن وآرام بخش اعصاب وروان وهمچنین رفع سردردهای عصبی ومیگرنی ونشاط آور ورفع گلو درد ودل پیچه وتب بر ودرمان اسهال از آن استفاده میشود.
اگر۲۰تا۵۰گرم ساقه ریحان را دریک لیتر آب جوش بمدت ۱۲دقیقه دم کنید وپس از صاف وشیرین نمودن بعداز هرغذا یک فنجان بنوشید غم وافسردگی واندوه را رفع مینماید.وبر تسکین دردهای میگرنی موثر است.
دانه ریحان به علت داشتن لعاب فراوان نرم کننده است ودررفع ورم کلیه وترشحات زنانگی مفید است.
خوردن تخم بوداده ریحان برای درمان اسهال بسیار نافع است
دم کرده ۵۰گرم ریحان که با عسل شیرین شده باشد برای رفع گلودرد وآنژین موثراست